Vulkaan onder de Eyjafjallajökull
Eyjafjallajökull staat voor Eyja = eiland, fjalla = berg(rug) en jökull = ijskap en komt aan zijn naam omdat het de ijskap is die goed zichtbaar is vanaf de Westmann eilanden voor de zuidkust van IJsland. De vulkaan die onder de jökull uitbarst op het moment heeft eigenlijk nog geen naam, omdat bij eerdere uitbarstingen op andere plekken onder de ijskap het magma naar boven kwam. Het systeem van de Eyjafjallajökull is een samengestelde vulkaan van bijna 1700 meter hoog.
De Eyjafjallajökull (westelijk), Fimmvörðuháls (midden) en de Katla (oostelijk).
Een maandje spoten lavafonteinen uit 2 spleten bij Fimmvörðuháls in het zadel tussen de Eyjafjallajökull (westelijk) en de Katla (oostelijk). Op 13 april eindigde de activiteit daar en een dag later ontstond een nieuwe spleet onder de ijskap Eyjafjallajökull. De wolk die daarbij ontstond was in eerste instantie wit, doordat de uitbarsting onder het ijs plaatsvond en er vooral stoom de lucht in ging. Toen het ijs voldoende weg was gesmolten, kreeg de wolk een donkere kleur op 15 april om een uur of 6 in de middag: as en puin konden nu hun weg naar buiten vinden.
De uitbarsting is een stuk heviger dan de eerdere uitbarsting bij Fimmvörðuháls, omdat deze onder het ijs plaatsvindt en daarom ijs en water direct in contact komt met lava. Dat geeft speciale soorten uitbarstingen en gesteente die op IJsland veel voorkomen: freato-magmatisch noemen vulkanologen dat.
De uitbarsting onder de Eyjafjallajökull was een lichte verrassing, er werd scherper gelet op Katla, die in de historie vaker actief is geweest. Van Eyjafjallajökull zijn twee uitbarstingen bekend: in 1821 en 1612. Na een flink aantal kleine aardbevingen door opstijgend magma tussen 1991 en 1999 leek de Eyjafjallajökull op scherp te staan, maar toen zette de activiteit niet door. Nu dus wel.
Elke keer dat Eyjafjallajökull in het verleden actief was, werd Katla ook wakker. Dat is een steekproef met n=2, dat moet er bij gezegd worden. Uiteindelijk is dat toch waar we naar kijken als aardwetenschappers: het verleden is de sleutel naar de toekomst. Natuurwetten die toen golden, doen dat nu ook nog.
Hoe lang nog?
Ook dan kunnen we niet anders dan een 'educated guess' te maken. De laatste uitbarsting van Eyjafjallajökull duurde van 1821 tot 1823, al was dat niet continu even erg. Het kan ook binnen een paar weken weer over zijn. Maar ook eerder uitbarstingen op IJsland duren over het algemeen redelijk lang. Dat heeft alles met de plaattektonische situatie op IJsland te maken.
IJsland ligt op de rand van twee platen: de Amerikaanse en Euraziatische, die in IJsland uit elkaar bewegen. Er zijn plekken waar je dus van het ene naar het andere continent kan springen. De platen bewegen met een snelheid van een paar centimeter per jaar. Iets minder snel dan je vingernagels groeien dus. Dat gebeurt niet elke dag met een fractie van een millimeter, maar ineens over een paar kilometer met een paar meter als er een spleeteruptie ontstaat.
IJsland beweegt uit elkaar, omdat de Aarde sinds die is ontstaan aan het afkoelen is. De warmte raakt de aarde kwijt door convectie, het rondstromen van materiaal door warmte verschillen. Warm materiaal komt in IJsland aan het oppervlak en koelt daar af. Daardoor neemt de dichtheid toe en wil het naar beneden zakken. Dat kan niet, want er komt weer nieuw warm magma omhoog. Dus schuift het zijwaarts weg van de centrale as en zakt daarbij wat omlaag. Dit proces trekt het midden weer wat open, waardoor weer nieuwe spleten kunnen ontstaan. Dat betekent dus ook dat het midden van IJsland uit de jongste vulkanische gesteenten bestaat en het eiland naar de randen toe ouder wordt (groene en blauwe kleur in onderstaande geologische kaart).
Geologische kaart van IJsland. De roze kleuren geven vulkanische gesteenten van minder dan 10.000 jaar oud aan. Duidelijk is de plaatgrens te zien die over IJsland loopt: van het zuidwesten (ten zuiden van Reykjavik) naar het noordoosten (bij Myvatn). De Katla en Eyjafjallajökull liggen in het centraal zuidelijk deel.
Er staat dus rek op de aardkorst in IJsland. Daardoor blijven spleten lang open, zolang de magma aanvoer aanhoudt. Het magma dat hier opwelt is ook nog eens dun vloeibaar, van een heel andere chemische samenstelling dan bij bijvoorbeeld subductiezones. Daar wordt onderduikende korst en continent opgesmolten, bij IJsland komt uit de diepte van de aarde magma omhoog dat rijk is aan ijzer en magnesium (daarom wordt het ook wel mafisch genoemd) en arm aan silica (Si) en gassen. Silica, dat veel in de continentkorst voorkomt, heeft als eigenschap dat het snel ketens maakt in magma, waardoor de taaiheid van magma toeneemt.
Gassen die onder hoge druk in magma zijn opgesloten maken uitbarstingen explosief, zoals de belletjes in de champagne. Dat alles komt niet veel voor op IJsland, dus de meeste uitbarstingen zijn hier relatief rustig. De dun vloeibare lava spuit in fonteinen omhoog uit spleten en stroomt over het land uit. Als dat voor langere tijd uit een punt gebeurt, dan vormt zich daar een schildvulkaan, een perfect ronde berg met een hellingshoek van 2 tot 5 graden waarover de basaltische lava keer op keer naar beneden stroomt.
Dat is helaas niet het hele verhaal....
Een mid-oceanische rug hoort niet boven zeewater uit te steken, maar zich op een diepte van zo'n 2500 meter onder zeeniveau te bevinden. Toch kun je op IJsland heen en weer springen tussen Noord-Amerika en Eurazia. Dat komt omdat IJsland niet alleen op een plaatgrens ligt, maar ook precies boven een hotspot.
Een hotspot is een plek waar vanuit grote diepte (overgang kern-mantel) als een soort snijbrander vanuit 1 punt warm materiaal opstijgt tot aan het aardoppervlak. Daarbij tilt dat omhoogbewegende en warme materiaal IJsland boven zeeniveau uit. 70 miljoen jaar geleden lag deze hotspot nog tussen Canada en het westen van Groenland en het scheelde niet veel of Groenland was losgebroken van Noord-Amerika en had echt tot Europa behoord.
Het pad van de hotspot waar IJsland nu boven ligt in de afgelopen miljoenen jaren.
De hotspot ligt nu onder IJsland en warmt daarmee een deel van IJsland van de onderkant extra op. Daarbij smelt de al gevormde IJslandse korst, met water dat daar in terecht gekomen is. Het magma dat hierbij ontstaat heeft een heel andere chemische samenstelling en daardoor wordt het explosiever.
Andesitisch magma heet dat, inderdaad, naar magma dat in de Andes voor grotere klappen zorgt. Juist in het gebied rond de Katla komen uitbarstingen voor die worden gevoed door dit soort magma. Het Eyjafjallajökull- en Katla-vulkaansysteem is een gemengde zone, met basalt maar ook heftigere rhyoliet-uitbarstingen. Het zijn dan ook geen prototype schildvulkanen, maar samengestelde stratovulkanen. De aswolk van de actieve vulkaan is de tweede dag van de uitbarsting van vrij donker naar grijs verkleurd, dat duidt op een verandering van het magma dat omhoogkomt: het wordt meer explosief.
De vulkaan Katla, met (boven) en zonder (onder) ijsbedekking
De Katla zelf, die onder de ijskap Myrdalsjökull verstopt zit, is 12.000 jaar geleden met een grote klap tot uitbarsting gekomen. Dat is goed te zien op bijgaande figuur, waarin de ijsbedekking is weggehaald: een grote ringvormige krater zit er onder verstopt! De latere uitbarstingen in het Katla-systeem (1918 en 1955) zijn gelukkig weer spleeterupties geweest met minder heftige gevolgen. Voorlopig wijst niets er op dat de Katla ontwaakt, maar de vulkaan wordt natuurlijk scherp in de gaten gehouden.
Overlast op IJsland
De IJslanders zelf hebben vreemd genoeg relatief weinig last van deze uitbarsting. Dat heeft alles met de windrichting te maken. De as die overvloedig valt, komt nu op een van de smalste stroken vruchtbaar kustgebied aan het zuiden van IJsland terecht. Mocht de wind op IJsland naar het oosten draaien, dan wordt direct de 'hooischuur' van IJsland bedreigt. Hier in de mid-zuiden van IJsland is een van weinige plekken op het eiland met flinke lappen grasland waar veel schapen worden gehouden. Omdat de wind richting noord-west Europa waait, is Keflavik, de nationale luchthaven van IJsland die in het uiterste zuidwesten van IJsland ligt, gewoon open. Vluchten naar Noord-Amerika en binnenlandse vluchten vliegen gewoon!
Een bijkomstigheid van de uitbarsting onder Eyjafjallajökull is natuurlijk dat de ijskap smelt. Dat levert stortvloeden aan water op, soms met grote ijsblokken. Er is zelfs een IJslands woord voor, want het gebeurt ze er wel vaker: jokulhaup. De ringweg 1 is op grote stukken regelmatig weggeslagen, daarom zijn de IJslanders overgegaan op een systeem van betonnen pilaren, waartussen houten wegdelen liggen. Bij jokulhaups worden de houten delen weggehaald of in het ergste geval weggeslagen, zonder dat de pilaren zwaar beschadigen. Dan is de weg snel weer gerepareerd.
Geschreven door dr. Bernd Andeweg VU Amsterdam.
Link: bewerkt naar
http://www.vu.nl/
AARDRIJKSKUNDE WERELDVAK!
De wereld om ons heen verandert voortdurend door de invloed van natuur en mens.
Aardrijkskunde behandelt verschillende onderwerpen op fysisch, politiek, economisch, demografisch en sociaal-cultureel gebied.
Je ontwikkelt kennis over allerlei maatschappelijke onderwerpen wereldwijd.
Complexe onderwerpen kun je snel analyseren en oplossingen voor bedenken.
Aardrijkskunde is een wereldvak, waarmee je de wereld kunt ontdekken.
Docente aardrijkskunde 1e graads & geschiedenis.
Persoonlijk Coach en opleider in de school - Post-HBO.
NLP MASTER - Erkend - Society of NLP - VS.
drs. Rini van der Pol
Sliedrecht NL
Parttime woonachtig:
* Rome Italië 2012 - 2016
* Ankara Turkije 2016 - 2020
Contact:
rinivanderpol@gmail.com